«وَ اتَّقُوا يَوْمًا لَّا تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ...». [1] .

و حذر كنيد از روزي كه آن روز كسي به جاي ديگري مجازات نشود....

منظور از «انفس» در اين فراز، معناي اوّل است. بزرگان علم اخلاق براي نفس (كه به معني احساس، غريزه و خواهش دروني است)، سه مرحله برشمرده اند:

1 - «نفس اماره». نفسِ سركش است كه انسان را به گناه فرمان مي دهد و به هر سو مي كشاند و به همين خاطر است كه به آن «اماره» گفته مي شود.

در اين مرحله نفسِ سركش بر عقل و ايمان قالب است و در بسياري از موارد عقل و



[ صفحه 277]



ايمان در مقابل نفسِ سركش، تسليم هستند و چنانچه اندك جنگي بين نفس، با عقل يا ايمان صورت گيرد، عقل و ايمان شكست سنگيني خواهند خورد و در مقابل شهوت سركشِ نفساني مغلوب خواهند بود و تدبيرشان هيچ اثري ندارد.

2 - «نفس لوّامه». پس از تعليم و مجاهدت و تربيتِ نفسِ اماره، نفس، كنترل شده و تصميم به جبران گناه مي گيرد و جان را با آب توبه شسته و به مرحله اي مي رسد كه در مبارزه با عقل و ايمان، گاهي ايمان و عقل پيروز مي گردند و گاهي نفس. ولي كفّه سنگيني از آنِ عقل و ايمان است. در اين مرحله نفس تغيير كرده، به نفس لوّامه ارتقا مي يابد. البتّه براي رسيدن به اين مرحله «جهاد اكبر» لازم است. چرا كه نفس لوّامه چنان عظمتي يافته كه خداوند به آن قسم ياد مي كند

«لَآ أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ لَآ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ». [2] .

سوگند به روز قيامت، و سوگند به نفس لوّامه.

3 - «نفس مطمئنه». و آن مرحله اي است كه پس از تهذيب و تربيت كامل حاصل مي گردد، به طوري كه غرائز سركش در برابر او رام مي شود و شهوات در مقابل عقل و ايمان تاب مقاومت ندارند و نفس به مرحله آرامش و سكينه مي رسد. چنين مقامي، مقام امامان معصوم، انبياي الهي و اوليا و پيروان راستين ائمّه معصومين عليهم السلام است.

«يَآ أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعِي إِلَي رَبِّكِ...». [3] .

و تو اي نفس آرامش يافته، به سوي پروردگارت بازگرد....

با توسّل، تمسّك و پيروي از ائمّه اطهار عليهم السلام و در پي آن نثار كردن درود بر آنان، مي توان از نفس امّاره به سوي نفس لوّامه و سپس به طرف نفس مطمئنّه سير كرد و نفس را تطهير كرده از تمام آلودگي هايِ شهواني پاك نمود.



[ صفحه 278]



قبول ولايت و امامت آنان بايستي به همراه تمسّك به ائمّه اطهار عليهم السلام و اطاعت از ايشان باشد تا مثمر ثمر قرار گيرد و آنان كه در اوج نفوس مطمئنّه قرار دارند، پيروان و دوستان خود را به سوي آن راهنمايي نمايند.