در دوران امامت امام هادي و پس از آن، در دوران امامت امام عسكري عليهماالسلام قلمرو خلافت اسلامي صحنه ي درگيريها، آشوبها و جنبشهاي مسلحانه ي گروههاي مختلف با انگيزه هاي گوناگون بود، و برخوردهاي اعتقادي و مناقشات علمي دوران مأمون، در اين دوره جاي خود را به تحركات سياسي و برخوردهاي نظامي داده بود.

علت اساسي آن تبديل ساختار حكومت از خلافت اسلامي به سلطنت بود كه تحت سيطره ي فرماندهان ارتش و نظاميان ترك اداره مي شد و خلفاي عباسي در اين دوره تنها عنوان خليفه را يدك مي كشيدند و در حد ابزار اعمال سياستهاي نظامي فرماندهان ترك بودند، و گرنه هيچ نقشي در شؤون مختلف مملكتي و حكومتي نداشتند، تا جايي كه وقتي يكي از خلفاي بني عباس از صاحب ديوان خود - مسؤول امور مالي دربار - براي انجام كارهاي شخصي خويش دويست درهم طلب كرد، وي از دادن آن خودداري نمود و پرداخت آن را مشروط به موافقت فرمانده ي نظامي دانست. [1] .

در چنين شرايطي طبيعي بود كه همه ي راهها به راه حل نظامي ختم شود و كسي جز شمشير تكيه گاه و پناهگاهي نداشته باشد؛ از اين رو، منشأ اساسي روي آوردن جناهها و گروههاي مخالف دستگاه خلافت به ويژه حكومت نظاميان ترك را در اين دوره - علاوه بر ضعف و هرج و مرج سياسي، فاصله گرفتن زمامداران از اسلام، روي آوردن به عياشي و خوشگذراني و وارد آمدن فشارهاي سياسي و اقتصادي بيش از حد به توده هاي مردم از سوي دولتمردان - بايد همين صبغه ي نظاميگري حكومت دانست.



[ صفحه 98]



در درس بعدي به جنبشهاي علويان اشاره خواهيم كرد. در اين درس به بحث از فتنه ها و آشوبهايي مي پردازيم كه از سوي غير علويان در قلمرو اسلامي آن روز پديد آمده است.