از جمله ويژگيهاي اين دوره از تاريخ اسلام، گسترش جنبشها و نهضتهاي علويان است كه در مناطق مختلف كشور پهناور اسلامي صورت مي گرفت.

علويان با توجه به رابطه ي فكري و اعتقادي و پيوند ولايي كه با پيشوايان معصوم (ع)، و نيز بينش درست و واقع بينانه اي كه از اوضاع و احوال و جامعه ي اسلامي داشتند، هرگاه فرصت يافته و شرايط را آماده مي ديدند، پرچم مخالفت عليه نظام حاكم را برافراشته با آن به ستيز برمي خاستند.

عاملي كه در اين دوره از تاريخ اسلام - علاوه بر عوامل عمومي كه به طور معمول در همه ي دوره هاي حاكميت ظلم و جور وجود داشت - خاندان پيامبر (ص) را بيش از پيش به قيام عليه دستگاه خلافت وامي داشت، بر سر كار آمدن تركان ماجراجو و بيگانه از اسلام و در پيش گرفتن سياست خشونت و ترور از سوي آنان ونيز بعضي خلفاي عباسي اين دوره بود.

شعاري كه در بيشتر نهضتهاي علويان به چشم مي خورد و بدان وسيله افراد را به گرد خود جمع مي كردند عبارت بود از شعار «الرضا من آل محمد». رهبران نهضت با عنوان كردن اين شعار هر چند دعوت خود را به نام فرد خاصي مطرح نمي كردند؛ ولي افكار عمومي و جهتگيري نهضت خود را به سمت شايسته ترين و مقبول ترين چهره ي خاندان رسالت در آن دوره رهنمون مي ساختند و اين فرد جز امام معصوم (ع) نبود.

علت اتخاذ چنين خط مشيي اين بود كه امامان عليهم السلام به خاطر مسؤوليت و جايگاهي كه داشتند همواره در نوك پيكان حملات ناجوانمردانه ي زمامداران ستمگر عصر خود قرار داشتند و نيز در دسترس و جلو چشم آنان بودند؛ از اين رو، رهبران



[ صفحه 106]



نهضت صلاح نمي ديدند نام آنان را برده و دعوت خود را به صراحت به اسم ايشان مطرح كنند. اينك مروري بر مهمترين جنبشهاي علويان در اين دوره.