جهان اسلام در دوران امامت امام هادي (ع) از نظر فرهنگي و گرايشها و كشمكشهاي فكري و اعتقادي از موقعيت و گستردگي ويژه اي برخودار بود و بحثهاي علمي و اعتقادي و برخورد افكار و بينشهاي گوناگون با يكديگر، نسبت به ديگر موضوعات، بازار گرمتري داشت. منشأ پيدايش اين تحول فرهنگي، شرايط سياسي - اجتماعي جامعه ي اسلامي، به ويژه در سطح دستگاه رهبري بود. گرايش حكمرانان عباسي اين دوره به مباحث علمي و فرهنگي، باز شدن دروازه هاي علوم فلسفه و كلام ملتهاي بيگانه بر



[ صفحه 229]



روي مسلمانان و ترجمه ي بسياري از كتابهاي علمي آنان به زبان عربي، راه يافتن دو تن از امامان شيعه - امام رضا و امام جواد عليهماالسلام - به دستگاه خلافت و فراهم آمدن موقعيت استثنايي براي بحث و مناظره با دانشمندان، سران مكتبها و گروههاي مختلف، از مهمترين عوامل پيدايش اين شرايط بود.

ظهور چهره هاي برجسته ي علمي در زمينه هاي مختلف علوم عقلي و نقلي در اين دوره، نشانه ي بارز ديگري بر گستردگي سفره ي دانش بشري در اين مقطع زماني است. از جمله ي اين دانشمندان مي توان افراد ذيل را نام برد.

احمد بن حنبل، متوفاي 241 هجري قمري، نويسندگان صحاح سته: بخاري، متوفاي 256؛ مسلم، متوفاي 261؛ ابوداوود سجستاني، متوفاي 275؛ ابوعيسي ترمذي، متوفاي 278، ابوعبدالله ماجه، متوفاي 275 و احمد نسايي، متوفاي 303 هجري قمري، در زمينه ي علوم حديث و فقه.

ابوهذيل، متوفاي 235؛ ابواسحاق (ابراهيم بن سيار) متوفاي 231 و ابوعمرو بن بحر جاحظ، متوفاي 255 در زمينه ي علم كلام.

يحيي بن ماسويه، متوفاي 242؛ بختيشوع، متوفاي 256 و حنين بن اسحاق، متوفاي 260 در دانش پزشكي.

ابن واضح (معروف به يعقوبي)، متوفاي 282؛ ابن قتيبه ي دينوري، متوفاي 276 و بلاذري، متوفاي 279 در تاريخ. [1] .

در چنين جوي، اصطكاك افكار و اختلافها بينشها با يكديگر، امري طبيعي و اجتناب ناپذير است؛ بويژه با در نظر گرفتن اين واقعيت كه زمامداران عباسي از اين موقعيت براي ايجاد اختلاف در جامعه ي اسلامي و مشغول كردن مسلمانان به يكديگر و تضعيف موقعيت امامان شيعه و مباني فكري و عقيدتي تشيع، بيشترين استفاده را مي كردند.

تحت نظر بودن امامان (ع) اين دوره و دسترسي پيدا نكردن توده هاي مسلمان به اين مشعلهاي هدايت، عامل افزوني بود كه به منحرفان و فرصت طلبان مورد حمايت



[ صفحه 230]



حكومت، مجال مي داد تا با آرامش خاطر و احساس دلگرمي و امنيت بيشتر به ترويج افكار شيطاني خود بپردازند.

گروهي از اين منحرفان و از دين برگشتگان، متأسفانه در صف شيعيان رخنه كرده، آتش فتنه را برمي افروختند و بدعتها و كجرويها را به نام اسلام و شيعه در جامعه ي اسلامي رواج مي دادند.

امام هادي (ع) در چنين فضاي باز و مسمومي به پاسداري از انديشه و فرهنگ ناب محمدي (ص) و مبارزه با مكاتب و جريانهاي فكري ضد اسلام همت گمارد. آنچه در ذيل، مي خوانيد، نمونه هايي از اين موضعگيري و مبارزات امام هادي (ع) در برابر اين مكاتب و جريانات گمراه كننده است.