شناسايي و جذب افراد مستعد و آماده، و تربيت آنان براساس تربيتهاي اسلامي، و نيز مجهز ساختن ايشان به انواع علوم مورد نياز جامعه، از رسالتهاي مهم امامان عليهم السلام بود. و فشارها و محدوديتهاي ايجاد شده از سوي حكومتهاي وقت، هر چند انجام اين رسالت را در جد مطلوب با دشواريهايي مواجه ساخت و بسياري از افراد را از دستيابي به اين سرچشمه هاي زلال دانش و معرفت و سيراب شدن و بهره گيري از آن، محروم كرد؛ ولي هيچگاه موجب تعطيلي و بسته شدن در آن نگشت. تشنگان حقيقت و شيفتگان امامت، پيوسته در طول دوران امامت، تحت پوششهاي مختلف به محضر امامان (ع) مي رسيدند و در حد ظرفيت و ميزان معرفت و همت خود از درياي بيكران دانش الهي آن بزرگواران سيراب مي شدند.

گر چه امام هادي (ع) به خاطر حاكميت جو اختناق و استبداد و نيز تحت نظر بودن آن حضرت در بيشتر دوران امامت خود براي فعاليتهاي فرهنگي در سطح گسترده از جمله ارتباط با افراد و پايگاههاي مردمي و تربيت آنان، آزادي عمل نداشت، و از اين جهت فضاي جامعه با دوران امام باقر و امام صادق عليهماالسلام تفاوت فراوان داشت؛ با اين حال، آن حضرت در همان شرايط نامساعد، علاوه بر فعاليتهاي فرهنگي و سياسي - كه در درسهاي قبل به بعضي از آنها اشاره كرديم - شاگردان زيادي را در مكتب خود تربيت كرد و علوم و معارف اسلامي را به آنان آموخت.

بر اساس نوشته ي شيخ طوسي، تعداد دست پروردگان پيشواي دهم (ع) و كساني كه از آن حضرت در زمينه هاي مختلف علوم اسلامي«حديث» نقل كرده و در زمره ي راويان و



[ صفحه 248]



محدثان آن بزرگوار به شمار مي روند بالغ بر 185 نفر مي شود. [1] .

در ميان اين گروه، چهره هاي برجسته ي علمي و فقهي فراواني به چشم مي خورد كه بعضي از آنان داراي نوشته ها و تأليفات ارزشمندي در زمينه هاي مختلف علوم اسلامي هستند. بجاست در اينجا - هر چند به اختصار - از بعضي شاگردان و راويان آن حضرت ياد كنيم تا ضمن تجليل از اين عزيزان، بعد علمي و تلاش فرهنگي پيشواي دهم (ع) بيشتر شناخته شود.