او مردي بزرگ و مورد اعتماد و فقيهي عالي مقام و متكلمي توانا بود. گروهي از بزرگوارترين ياران ائمه را - از قبيل «محمد بن ابي عمير»، «صفوان بن يحيي»، و... -



[ صفحه 367]



درك كرد و حدود پنجاه سال با آنان معاشرت داشت و از آنان استفاده مي كرد. چنانكه خودش مي گويد: هنگامي كه «هشام بن حكم» درگذشت «يونس بن عبدالرحمن» خليفه ي آنان شد، و هنگامي كه او درگذشت «سكاك» در رد مخالفان، خليفه ي مردم گرديد و هم اكنون خليفه ي مردم من هستم. [1] .

مرحوم شيخ طوسي او را از اصحاب امام هادي و امام عسكري عليهماالسلام ذكر كرده است و برخي از علماي رجال، او را از اصحاب امام علي النقي عليه السلام نوشته اند، ضمن آنكه او را از ياران امام جواد و امام عسكري عليهماالسلام نيز دانسته اند. [2] .

فضل بن شاذان كتابهاي بسياري نوشت. گفته اند 180 كتاب تأليف كرد، و از آن جمله كتاب «الايضاح» در علم كلام و تحليل عقايد اصحاب حديث است كه توسط دانشگاه تهران در سال 1392 هجري به چاپ رسيده است.

اقوال و آثار فضل بن شاذان مورد توجه علماي بزرگ بوده و به گفته هاي او در رد يا قبول راويان اكتفا مي كردند. مرحوم كليني - مؤلف كتاب اصول كافي - پاره اي از كلمات و نظرات او را در اين كتاب شريف مورد توجه قرار داده است؛ و نيز مرحوم صدوق و شيخ طوسي به كلمات و اقوال او بسيار توجه داشتند. مؤلف «جامع الرواة» مي نويسد: او رئيس و بزرگ طايفه ي ما - شيعيان - است و ارجمندتر از آن است كه درباره ي او سخني بگوييم.

فضل بن شاذان در سفري خدمت امام حسن عسكري شرفياب شد. هنگام مرخص شدن از خدمت امام، كتابي كه خودش نوشته بود از دستش افتاد. امام عليه السلام آن را برداشت و ملاحظه كرد و بر او رحمت فرستاد و فرمود: من بر مردم خراسان غبطه مي برم كه فضل بن شاذان را در ميان خود دارند. [3] .

به روايتي ديگر، كتاب «يوم و ليلة» او را به امام عسكري عليه السلام نشان دادند، آن گرامي سه بار بر او رحمت فرستاد و فرمود: سزاوار است به آن عمل شود. [4] .



[ صفحه 368]



شهيد بزرگوار قاضي نورالله شوشتري در مورد فضل بن شاذان مي نويسد: او از اكابر متكلمان و فاضل ترين مفسران و محدثان و بزرگترين اشراف فقيهان و مجتهدان و معروف ترين قاريان و اهل لغت و... بوده است. [5] .

فضل بن شاذان در نيشابور مي زيست. «عبدالله طاهر» مؤسس سلسله ي طاهريان او را به جرم شيعه بودن تبعيد كرد و او به بيهق «سبزوار» رفت. هنگامي كه خوارج در خراسان طغيان كردند، فضل از بيم آنان از آنجا بيرون رفته و از رنج راه بيمار شد و در ايام امامت امام حسن عسكري عليه السلام از دنيا رفت و در نيشابور قديم به خاك سپرده شد. قبرش در يك فرسنگي نيشابور فعلي و زيارتگاه شيعيان است و به قبر وي تبرك مي جويند. [6] .