مسعودي در مروج الذهب ابن جوزي در تذكره حكايت مي كنند كه جمعي نزد متوكل عباسي از حضرت ابي الحسن ثالث علي بن محمد عليه السلام سعايت كردند و گفتند: در



[ صفحه 606]



منزل آن حضرت اسلحه و مكاتيب و جز آن از معروضات شيعيان آن حضرت بسيار است.

متوكل آشفته خاطر و چون پلنگ زخم يافته خشمگين گشت و جمعي از اتراك و جز ايشان را شب هنگام مأمور كرد و امر نمود كه بناگاه و علي الغفلة بسراي آن حضرت هجوم آورند. چون آن گروه به سراي مباركش اندر شدند آن حضرت را در يك بيت به تنهائي دريافتند كه در بسته و مدرعه از پشم بر تن مبارك داشت و در آن بيت هيچ فرش و بساطي جز ريگ و ريزه ريگ بر سر همايونش ملحفه اي از پشم غير از آن نبود و روي به قبله مبارك با پروردگار خود توجه داشت و به آياتي از قرآن مجيد متضمن وعد و وعيد ترنم داشت. پس آن جماعت برحسب حكم متوكل آن حضرت را بگرفتند و در همان دل شب با همان حال و حالت نزد متوكل بياوردند و آن حضرت در برابر متوكل ايستاده شد و متوكل بشرب خمر مشغول بود و جام شراب در دست داشت.

چون آن حضرت را بديد سخت بزرگ ديد و به اعظام آن حضرت بپرداخت و بر يك طرف خود بنشاند و از آنچه ساعيان و مفسدان به متوكل گفته بودند هيچ چيز در منزل امام عليه السلام نيافتند و نيز هيچ حالتي در آن حضرت نيافتند كه به آن بهانه گيرند و به آن حضرت تعلل ورزند، متوكل آن پيمانه شرابي را كه در دست داشت خواست به آن حضرت دهد. فرمود: قسم به خدا هرگز شراب با گوشت و خون من مخمر و مخلوط و داخل نشده است، مرا از اين امر معاف بدار. متوكل آن حضرت را معاف بداشت و عرض كرد شعري براي من انشاد كن كه مرا پسنديده آيد.

فرمود: شعر بسيار نمي خوانم. متوكل عرض كرد: به ناچار بايد براي من انشاد شعر فرمائي. پس امام عليه السلام در آن حال كه نزد متوكل نشسته بود اين شعر را بر وي انشاد فرمود:



باتوا علي قلل الاجبال تحرسهم

غلب الرجال فما اغنتهم القلل



و استنزلوا بعد عز عن معاقلهم

فاودعوا حفرا يا بئس ما نزلوا



ناداهم صارخ من بعد ما قبروا

اين الاسرة والتيجان والحلل





[ صفحه 607]





اين الوجوه التي كانت منعمة

من دونها تضرب الاستار والكلل



فافصح القبر عنهم حين ساء لهم

تلك الوجوه عليها الدود يقتتل



قد طال ما اكلوا دهرا و ما شربوا

فاصبحوا بعد طول الاكل قد اكلوا



و طال ما عمروا دورا لتحصنهم

ففارقوا الدور و الاهلين و انتقلوا



و طال ما كنزوا الاموال و ادخروا

فخلفوها علي الاعداء و ارتحلوا



اضحت منازلهم قفرا معطلة

و ساكنوها الي الاجداث قد رحلوا [1] .



چه بسيار گذشتگان گروه و پيشينيان انبوه و پادشاهان كامكار و امراي بااقتدار براي محفوظ بودن از بلايا و مصون ماندن از منايا، بر فراز كوههاي بلند در عمارات استوار و ارجمند بيتوته نمودند و روز به شب و شب به روز پيوستند تا مگر از گزند نصال [2] نوازل و نبال دواهي [3] برهند. اما اين حصون حصينه و جبال رفيعه ايشان را از مكاره و قوارع [4] بلايايي نياز نساخت و بناگاه بعد از آن عزتها و اماكن عزت و جلالت و معاقل [5] ساميه و قلل عاليه فروافتادند و بلطمات بلايا و از آن غرفات و غرفه در حفره ي قبر و گودال گور درآمده با مار و مور بخفتند و چه نكوهيده جائي است جاي ايشان و چون از بالاي آن قصور و قلل در شكم خاك منزل ساختند هاتفي بانك برافكند و ايشان را از راه نكوهش و عبرت آواز داد: چه شد آن سريرهاي گردون مسير و تاجها و حلل ها و زينت هاي عديم النظير و آن دستگاه ملكي و تختگاه سلطنتي و آن صورتهاي نازپرور كه در سايه استار و پرده هاي زرنگار به حالت تنعم و تن آسائي مي گذرانيد؟ چون جوابي از ايشان نمايان نشد، گور ايشان از جانب ايشان زبان به فصاحت برگشود و در جواب آن هاتف گفت: همانا آن چهره هاي گلگون اينك گوشت و پوست بيكفند و كرم زمين بر آنها مكين گرديده است. چه بسيار كورانه و جاهلانه در صفحه جهان روز به پايان بردند و از نعمتهاي يزداني بخوردند و بنوشيدند و بدوختند و بپوشيدند و متنعم و نازپرور شدند و قدر



[ صفحه 608]



نعمت و شكر نعمت ندانستند، به غفلت و غوايت و غرور و شقاوت بگذرانيدند و اكنون بعد از آن خوردنها و اكلها خودشان مأكول و خورده مار و مور آمدند و چه روزگاران ديرباز كه عمارات بديعه و قصور رفيعه براي نگاهباني خودشان بساختند و بناگاه از لطمه مرگ همه را بگذاشتند و در تنگناي قبر راه برداشتند و از اهل و عيال انتقال دادند و چه بسيار زمانها كه اموال بي كران را به دفينه و ذخيره جمع ساختند و به يك تركتاز شاطر مرگ و پيك اجل از همه جدا ماندند و با دشمنان گذاشتند و بگذشتند و ساعتي برآمد كه آفتاب بلاياب بر ايشان تابش و آسياب منايا بر ايشان گردش گرفت و آن منازل و قصور عاليه محافر [6] و قبور باليه گرديد و آن اندامهاي نازنين در بطون زمين دفين گرديد و نزهت گاه ماهرويان سيم اندام، دهشت گاه قبور تيره فام آمد.

چون آن حضرت اين اشعار را قرائت فرمود از اثر زبان معجز بيان حالت متوكل و حضار مجلس ديگرگون شد و آواي تار به هاي هاي گريه ي آتش بار مبدل گشت و چنان بر آن حضرت شفقت گرفتند كه گفتي نادره و بديهه از آن حضرت نمايان شد.

راوي گويد: سوگند با خداي چنان متوكل پريشان و منقلب و گريان گشت و مدتي دراز اشك از هر دو چشم فروباريد كه روي و ريشش تر گرديد و حاضران بجمله اشكها از چشمها روان داشتند و متوكل فرمان داد تا آلات و ادوات خمر و شراب را از مجلس برداشتند و خود جام شراب را از دست بر زمين زد و عيش و عشرت او منغص گرديد و بعد از آن به آن حضرت عرض كرد: آيا قرضي داري؟ فرمود: بلي چهار هزار دينار. متوكل امر نمود تا آن وجه را به حضور مباركش تقديم كردند و حضرتش را با نهايت اعزاز و تكريم و تعظيم و تفخيم به منزل شريفش معاودت داد.

قندوزي در ينابيع الموده مي گويد: چون آن حضرت پهلوي متوكل جلوس فرمود با متوكل تكلمي ننمود و متوكل مدتي دراز بگريست. و چون اين قصيده را در ديوان اشعاري كه به اميرالمؤمنين عليه السلام منسوب است رقم كرده اند و محتوي بر مراتب مواعظ و



[ صفحه 609]



نصايح و اعتبارات كامله است در اينجا مذكور مي داريم و آنچه را كه رقم كرديم موضوع مي نمائيم.



سل الخليفة اذ وافت منيته

اين الجنود و اين الخيل و الخول



اين العبيد التي ارصدتهم عددا

اين الجديد و اين البيض و الاسل



اين الفوارس و الغلمان ما صنعوا

اين الصوارم و الخطية الذبل



اين الكفاة الم يكفوا خليفتهم

لما راؤه صريعا و هو يبتهل



اين الكماة التي ماجوا لما غضبوا

اين الحماة التي تحمي بها الدول



اين الرماة الم تمنع باسهمهم

لما اتتك سهام الموت تنتصل



هيهات ما منعوا ضيما و لا دفعوا

عنك المينة اذ وافي بك الاجل



و لا الرشي دفعتها عنك لو بذلوا

و لا الرقي نفعت فيها و لا الحيل



ما ساعدوك و لا واساك اقربهم

بل سلموك لها يا قبح ما فعلوا



ما بال قبرك لا ياتي بها احد

و لا يطوف به من بينهم رجل



ما بال ذكرك منسيا و مطرحا

و كلهم باقتسام المال قد شغلوا



ما بال قصرك وحشا لا انيس به

يغشاك من كنيفه الروع و الرهل



لا تنكرون فما دامت علي ملك

الا اناخ عليه الموت و الوجل



و كيف يرجو دوام العيش متصلا

و روحه بجبال الموت متصل



و جسمه لنياب الردي غرض

و ملكه زايل عنه و منتقل



بپرس از پادشاهان جهان و خلفاي زمان گاهي كه زمان ايشان به پايان و پيك اجل نمايان و دست فنا به سوي ايشان گرايان مي شود، كجا هستند آن جنود نامعدود و خيول صحرا سپار و سواران خنجرگذار و آن بزرگيهاي كبكبه و هيمنه و پرستارها؟ كجايند آن گنجهاي بي پايان كه حمل كليدهاي آن بر مردمان نيرومند گران مي گشت؟ كجا باشند آن بندگان تناور و درم خريداران پرخاشگر كه ايشان را براي روز ورود بلا و وفود قضا آماده و مهيا ساخته بودي؟ كجايند آن جامه هاي آهنين و زره ها و شمشيرهاي بران و نيزه هاي آتش افشان؟ كجايند آن فارسان پهنه دغا و غلامان عرصه ي هيجا و آن تيغهاي



[ صفحه 610]



برنده و نيزه هاي آبدار نزار سنگ گذار؟ كجايند آن مدبران با كفايت و دليران با درايت؟ آيا نگه داري نكنند پادشاه و خليفه خود را در آن حال كه خوار و زار بر زمين افتاده و زاري و بي قراري مي نمايد؟

كجايند آن دلاوران خونخوار و پهنه سپاران نيزه گذاري كه از خشم و ستيز سلاطين و پادشاهان چون درياي بلا موج و چون شهباز فنا به اوج مي آمدند؟

كجايند آن حاميان و نگاهباناني كه دولتهاي بزرگ را حامي شدند؟

كجايند آن تيراندازان جگردوز؟ آيا با آن تيرهاي گذرنده گاهي كه سهام مرگ و تيرهاي اجل به تو پياپي بود مانع آن نشدند؟

هيهات بسيار دور و سخت بعيد است ياري كردن و نگاهبان شدن ايشان. نه ستمي را از تو باز داشتند و نه دفع مرگ و منيت را از تو توانستند. گاهي كه مرگ بر تو تازان و گرايان گرديد و نه در بذل رشوه و نه هيچ افسوني و حالتي و حيلتي، اگر اصلاح امر تو مي نمودند سودمند مي شد، ياري نكردند و همراهي نتوانستند با تو نمايند نزديكترين آنها به تو، بلكه تو را به مرگ و بلا و رنج و عنا بسپردند. اي چه زشت كاري و نكوهيده كرداري بود كه با تو به جاي آوردند. چيست گور تو را كه از نزديك و دور هيچ كس به آنجا نمي آيد و طواف نمي دهد و ياد نمي كند؟ چيست ياد تو و نام تو كه فراموش شد و از ميان برفت و بازماندگان تو تمام قصد و هم خود را در قسمت كردن ميراث و مرده ريك تو مشغول دارند؟ چيست حال كاخ و قصر آباد و عيش گاه تو كه به يك ناگاه از مجالسان و مصاحبان و عيش و نوش تهي گرديد و هيچ انيسي در آن نماند و از هر سوي ترس و بيم بر تو مستولي گرديد.

البته اين احوال را در مقام انكار نباش و در عجب مشو، زيرا كه اين جهان غدار و كيهان ناپايدار با هيچ پادشاهي نپائيد جز اينكه در پايان كار به سختي مرگ بر پيشگاه آمالش بخفت و پيك اجل بساط عيش و املش را درنوشت و ساطر ترس و بيم دل و جانش تباه و زايل ساخت و چگونه و از چه حيثيت كسي دوام عيش و قوم كامراني را جاودان جويد با اينكه رشته جانش به سلاسل مودت و منايا پيوسته است و بدن او سهام



[ صفحه 611]



حوادث و اسنه نوازل را نشانه و ملك او زايل و برطرف و از وي به ديگري منتقل و درگذرنده است.