مؤلف تاريخ سامرا شرح مبسوطي از نامرتبي خدام حرم و رفتار ساكنين سامرا با زوار محترم قبل از هجرت ميرزاي شيرازي به اين آستانه مقدسه نوشته و گويد: در اثر مهاجرت مرحوم ميرزا و مراقبت ايشان و حسن سلوك مشاراليه با سكنه شهر تمام اين تضييقات برطرف شده و از زمان ايشان به بعد زوار با كمال رفاه و آسايش به زيارت مشرف مي شوند و اين موضوع يكي از مهم ترين آثار مهاجرت آن بزرگوار به سامره مي باشد.

15 - پانزدهمين تعمير در زمان علامه مجاهد مرحوم آقا ميرزا محمدتقي شيرازي انجام گرديده است.

پس از رحلت علامه كبير ميرزا سيد محمدحسن شيرازي در سال 1312 امور تقليد و رياست شيعه به مرحوم آقا ميرزا محمدتقي شيرازي محول گرديد، در زمان مشاراليه دنباله تعميرات قبلي رها نشده و آيينه كاري حرم و رواق تكميل گرديد و بر تزيينات آنجا افزوده گشت و صحن نيز تعمير گرديد و از خرابي آن جلوگيري شد.

از وقايع مهم زمان آيت الله ميرزا محمدتقي شيرازي موضوع جنگ بين الملل اول و تسلط انگلستان بر سرزمين عراق و مجاهدات علامه نامبرده براي استخلاص اين



[ صفحه 223]



سرزمين مي باشد كه شرح آن در كتب تاريخ و خصوصا «ثورة العراقية» مسطور و مذكور است. مرحوم آقا ميرزا محمدتقي در شب چهارشنبه 3 ذي حجه 1338 در كربلا وفات يافت و در يكي از حجرات صحن مطهر مدفون گرديد.

16 - شانزدهمين تعمير پس از فوت ميرزا محمدتقي شيرازي تعميراتي به وسيله علامه جليل مرحوم آقا ميرزا محمد عسكري طهراني در آن عتبه مباركه انجام گرديد. علامه طهراني در شعبان 1281 در طهران متولد و در روز دوشنبه 28 جمادي الاولي 1371 در سامرا وفات يافت.

اين تعميرات عبارت است از نقره كردن درهاي حرم و رواق و تهيه 24 زوج در از چوب ساج [1] جهت اطراف قبه منوره دوازده باب از داخل و دوازده باب از خارج به جاي پنجره هاي قديم جهت تهويه و روشنايي حرم مطهر و...؛ تا اينجا تعميراتي است كه از تاريخ سامرا و وشايح السراء و ديگر مواضع نقل شده است.

اكنون كه خوانندگان محترم از كيفيت بنا و ساختمان صحن و بقعه و بارگاه امامين همامين عليهماالسلام به طور اجمال اطلاع حاصل كردند نقشه ساختمان آستان مقدس به طور مختصر شرح داده مي شود:

1 - صحن مركب از سه قسمت است كه به همديگر متصل بوده و در زمان آقا ميرزا محمد طهراني براي صحن، مقابل ايوان حوضي ساختند كه بر زيبايي و قشنگي آنجا افزوده بود لكن بر حسب امر حكومت آن را خراب كردند. يك صحن در مقابل ايوان يك صحن در جنب صحن اول و صحن سوم تقريبا در عقب و كنار واقع شده و مربوط به سرداب مطهر مي باشد صحن اصلي 55 ضربدر 65 متر مي باشد.

2 - ايوان مبارك از آثار احمدخان دنبلي و در جهت قبله بقعه منوره واقع شده و از دو طرف به وسيله دو كشفداري به صحن راه دارد.



[ صفحه 224]



3 - رواق دورادور حرم مطهر را احاطه كرده و ازاره آن از سنگ و بالاي سنگ ها و طاق ها به وسيله آيينه كاري زينت شده است و عده اي از فضلا و دانشمندان در آن مدفون مي باشند. رواق مبارك 20 ضربدر 20 متر بوده و آيينه كاري آن به وسيله ميرزا سليمان خان ركن الملك شيرازي نايب الحكومه اصفهان انجام گرديده است.

4 - حرم مطهر به طوري كه قبلا مذكور گرديد حرم مبارك عسكريين عليهماالسلام از بزرگ ترين حرم هاي ائمه اطهار بوده و از چهار طرف داراي چهار صفه بزرگ است و از سنگ هاي مرمر و سماق فرش شده و از اطراف به رواق در دارد.

حرم مطهر 12 ضربدر 12 متر غير از صفه ها و صفه ها 6 ضربدر 4 متر مي باشد. ازاره هاي روضه مباركه از سنگ سماق و بالاي آن در اطراف حرم كتيبه اي است بر روي سنگ مشتمل بر اشعاري در مدح و منقبت ائمه اثني عشر عليهم السلام و بالاي آن آيينه كاري است در زير سقف كتيبه پهن و بزرگي است مشتمل بر آيات و سور قرآن كريم و بالاي آن نيز آيينه كاري است.

در سال 1381 قمري سنگ هاي اطراف حرم مطهر را عوض نموده و سنگ هاي ايتاليايي به جاي آن نصب نموده اند.

5 - ابواب حرم چنانكه قبلا گفته شد رواق مبارك و حرم مطهر جمعا دوازده درب نقره اي دارد كه اصل همه از چوب ساج بوده و روي بيشتر آنها در زمان مرحوم آقا ميرزا محمد طهراني صفحه نقره كشيده اند.

6 - ضريح مطهر: در سال 1115 قمري شاه سلطان حسين صفوي پس از اينكه در حرم مطهر آتش سوزي شده بود ضريحي از فولاد تهيه كرد و بر روي قبر مطهر قرار داد اين ضريح تا زمان فتحعلي شاه قاجار بود. پادشاه قاجار ضريحي از نقره تهيه كرد و تقديم نمود پايه هاي اين ضريح از چوب جنگلي و شبكه هاي آن نقره است.

مخفي نماند كه ضريح نامبرده متعلق به مرقد منور حضرت ابي عبدالله الحسين عليه السلام



[ صفحه 225]



و پس از آنكه شيعيان بهره اي هند ضريحي جهت كربلا تهيه كرده و روي قبر مطهر نصب نمودند اين ضريح را از كربلا به سامره نقل كرده و بر روي قبور نهادند.

اخيرا به هزينه جمعي از شيعيان و علاقمندان ائمه اطهار عليهم السلام ضريحي در نهايت ظرافت و نفاست كه از مهم ترين آثار هنري و ذوقي مي باشد با سه زوج درب طلا و نقره ميناكاري در اصفهان تهيه شده تا در موقع مقتضي حمل به سامرا گردد. طول اين ضريح سه متر و نيم و عرض شش گوشه آن 26 متر و 35 سانت و اطراف ضريح 17 دهنه شبكه و دو درب ورودي به ضريح مطهر از طلا و نقره مي باشد و در روي اين ضريح ششدانه گلدان طلا و فيمابين گلدان ها تاج هاي طلا نصب شده است، در گوشه ها اسماء الله الحسني نوشته شده و داراي سه دوره كتيبه است.

يك دوره اشعار از شاعر معاصر آقاي محمدحسين صغير در مدح و منقبت ائمه معصومين.

يك دوره احاديث در فضايل اهل بيت پيغمبر كه از طريق اهل سنت و جماعت نقل شده است.

و در يك دوره ديگر سوره هل أتي نوشته شده است و خطوط آن به خط آقاي حبيب الله فضايلي از خطاطين اصفهان مي باشد.

7 - صندوق: بر روي مراقد مطهر حضرات عسكريين عليهماالسلام صندوق نيست و ساختمان قبر از كاشي و گچ مي باشد و ظاهرا در قديم داراي صندوق بوده و بعدا در اثر آتش سوزي ها از بين رفته است روي قبور مطهر رحل و قرآن و چراغ مي باشد.

در زندگاني عسكريين عليهماالسلام گويد: صندوق مطهر و ضرايح مقدسه در تاريخ 1367 قمري به وسيله استاد هنرمند محمد صنيع خاتم ترميم و تذهيب يافته ضريحي را كه از عصر شاه سلطان حسين صفوي به يادگار مانده خاتم كاري و تعمير و ترميم نمودند.

7 - گنبد مطهر: قبه منوره در قديم كاشي خاكستري رنگ داشته و در زمان ناصرالدين شاه طلاكاري شده است.

8 - مناره ها: به طوري كه قبلا گفته شد مناره هاي صحن مطهر (مأذنه ها) در اولين مرتبه به وسيله ناصر خليفه عباسي در سال 606 ساخته شد و بعدا در زمان هاي



[ صفحه 226]



مختلف تعمير گرديد. ساختن مناره ها جهت اذان در اوقات مقرر بوده است و بدين جهت آن را مأذنه نيز گويند.

9 - ساعت صحن بر روي سر در قبلي مقابل ايوان در زمان مرحوم آيت الله العظمي حاج ميرزا سيد محمدحسن شيرازي احداث گرديده و بر عظمت و زيبايي صحن افزوده است.

10 - سرداب مطهر: در شهرهاي عراق كه هوا در تابستان گرم مي شود براي استراحت اهالي در هر خانه اي زيرزميني تهيه مي كنند كه آن را سرداب گويند و در اين زيرزمين ها تمام وسايل و مايحتاج زندگي براي چندين ساعت كه اهل خانه مجبور هستند در آنجا ساكن باشند فراهم است از قبيل حوض و غيره.