از تنوع آگاهيها و فرهنگ امام عليه السلام فراگير بودن معارف آن حضرت برمي آيد كه وي در تمام علوم متخصص بوده، او در تفسير قرآن، فقه، آداب و اخلاق اسلام مهارت داشته، از اين رو قبله ي آمال دانش پژوهان بوده است.

اما ياران امامان عليهم السلام، تجسم عيني خط پيام و رسالت اسلامند، آنانند كه رسالت اسلام را از تباهي پاس داشتند و به اماماني كه منبع جوشان جوهره ي اسلام و اسلام ناب بودند، پيوستند و احاديث و سخنان آنها را روايت كردند و در اصول روايات، ايشان بالغ بر چهارصد اصل را جمع آوري كردند كه در «كتب اربعه» كه مرجع فقهاي اماميه در استنباط احكام شريعه است آن اصول جمع آوري شده است.

اين گروه از اصحاب، به خاطر جمع آوري و تدوين آثار ائمه ي طاهرين عليهم السلام بر جهان اسلام، فضيلت بزرگي دارند كه اگر آنان نبودند، به يقين اين همه سرمايه هاي گرانقدري كه سراسر، تجسم ابداع و اصالت و تكامل و تطور انديشه ي بشري است، از ميان رفته بود.

چيزي كه در اين جا، به مباهات و افتخار بر جهاد و پيكار اين راويان مي افزايد آن است كه ايشان به حضور ائمه عليهم السلام رسيدند و احاديث ايشان را گردآوري كردند در برهه اي از زمان كه دشوارترين و خفقان آورترين زمانها بوده است؛ حكومتهاي اموي و عباسي در ستم كردن بر علويان و شيعيان ايشان پافشاري داشتند و توده ي مردم را از دسترسي و پيوستن به ايشان جلوگيري



[ صفحه 252]



مي كردند، و بدون هيچ گونه تساهل و گذشت هر كسي را كه ناشر فضايل آنها بوده و يا مناقب و اوصاف و آثار آنان را بر زبان مي آورد و يا احاديث ايشان را نقل مي كرد، به چنگال ستم خود گرفتار مي كردند و دستور اعدام و يا زندان ابد در سلولها و سياهچالهاي تاريك را مي دادند به راستي كه راويان در بدترين فشار و تنگنا قرار داشتند كه مبادا از امامي كه حديث نقل مي كنند، نام ببرند از اين رو به كنيه و يا لقب ديگر ايشان اشاره مي كردند و به صراحت نام آنهارا نمي بردند.

به هر حال، ما در ذيل به شرح حال اصحاب امام ابوالحسن الهادي عليه السلام مي پردازيم كه - به نظر ما - اين خود از متممهاي بحث درباره ي شخصيت امام است زيرا كه باعث كشف قسمتهاي مهمي از شخصيت امام است. شرح حالها را برحسب حروف الفبا به شرح ذيل تنظيم كرديم: