اما وضع اقتصاد مردم در كشورهاي اسلامي، بي نهايت بد بود، اغلب مردم در چنگال فقر و تنگدستي گرفتار بودند و در تنگنا و سختي فوق العاده به سر مي بردند و ثروت عمومي منحصرا در اختيار خوانندگان و هرزه درايان و اطرافيان و كارگزاران خليفه بويژه تركها بود، اينها بودند كه خانه هايشان از اموالي انباشته بود كه نمي دانستند چگونه مصرف كنند، و هيچ نوع از انواع كاميابي و شهوتراني را فرو گذار نكردند مگر آن كه آن همه اموال فراوان را سخاوتمندانه خرج كردند و هر گاه از نوعي شهوتراني دلزده مي شدند به سراغ نوع ديگري مي رفتند و همين طور عمرشان در هرزگي و نوازندگي و انعقاد مجالس مي گساري در كاخهاي مجللي كه از اموال فقرا و محرومان و بيچارگان فراهم شده بود، مي گذشت.

به هر حال، زندگي اقتصادي در بين بيشتر طبقات جهان اسلام فلج شده و نگران كننده بود و اين خود يكي از عواملي بود كه مصلحان اجتماعي را به قيام مسلحانه در برابر حكومت عباسي واداشت و ما بخشي از آنها را در بحثهاي



[ صفحه 455]



گذشته نقل كرديم.