ارزش و فضيلت انتقادپذيري در كلام امام هادي(ع)


هرانساني در راه رشد و كمال نيازمند بهره برداري از انتقادات هشدارها يادآوري ها اعتراضات عتاب ها و سرزنش هاي ديگران است. گردن فرازي، فخر فروشي، نفاق، بي اعتقادي به ارزش هاي ديني، غرور، تكبر، خودخواهي، خودپسندي و ناداني مانع پذيرش انتقادات است.

«انتقاد پذيري» يك اصل سرنوشت ساز و مهم اخلاقي و يك ارزش در مجموعه عناصر پيشرفت و كمال است. وظيفه عمومي مسلمانان آيينه بودن است بايد شفاف و روشن عيب و نقص هم را بازگو نمايند تا برطرف گردد.

البته انتقاد دو ركن دارد: انتقادگر و انتقاد پذير. اگرانتقاد كننده آداب انتقادگري را رعايت نمايد و دلسوزي و صداقت و خيرخواهي اش بر انتقاد شونده روشن باشد احتمال اثرگذاري اش بيشتر مي شود. آفت بزرگ عموم اقشار به ويژه كارگزاران و مديران كشور عدم پذيرش انتقاد است. يكي از ريشه هاي عقب ماندگي و مشكلات جامعه انتقاد ناپذيري است.

رواج روحيه تملق و چاپلوسي و ستايش گري و كرنش خواهي در ميان مديران كشور باعث نفي و انزواي مصلحان بيدار و منتقدان هوشيار و آگاه و مخلص است. در اين ميان كشور و مردم ضرر خواهند كرد و حكومت اسلامي و انقلاب شكوهمند اسلامي صدمه مي بيند و همه در پيشگاه خداي متعال مسئول خواهند بود.

بايد نظارت ملي و امربه معروف ونهي ازمنكر و انتقادگري در فرهنگ مردم جان گيرد و انتقادگري و انتقادپذيري نهادينه شود. باانتقاد بايد مشكلات و موانع رشد آشكار گردد و راه كارهاي برطرف شدن آنها شناسايي شود و اهداف و آرمان هاي مقدس انقلاب اسلامي تحقق يابد و حكومت ايران در جايگاه اسوه و نمونه برتر براي كشورهاي اسلامي قرار گيرد. انتقاد ناپذيري و بلكه آزار و سركوب منتقدان و اعتراض بر انتقادگران و سرانجام بي اثر شدن انتقادها موجب كم شدن حساسيت ها و نااميدي دلسوزان كشور مي گردد.

با مرگ انتقاد جامعه از نشاط و پويايي و تحرك و احساس مسئوليت و بيداري و روح پايدار سازندگي تهي مي شود و گرفتار انفعال بي حالي تنبلي فكري و تعطيلي خرد و انديشه ورزي خواهد شد و اين آفت بسياربزرگ و خطرناك براي تداوم انقلاب اسلامي و براي جامعه ي درحال توسعه ي همه جانبه و براي وصول به تمدن اسلامي شيعي است.

قبول اعتاب خير الهي لزوم انتقاد پذيري
پيامبراعظم صلي الله عليه وآله وسلم و امامان عليهم السلام راه هاي رشد كمال فلاح و خوشبختي رابه بشريت نشان داده اند. آموزه هاي ديني معصومين عليهم السلام سراسر زندگي و تمام ابعاد نيازهاي انسان را فرا گرفته است. ضرورت انتقاد و عتاب و لزوم انتقادپذيري و قبول عتاب يكي از اصول ارزش هاي اخلاق اسلامي است. امامان عليهم السلام اصحاب خويش رابه عتاب و انتقاد از يكديگر و بر پذيرش عتاب و انتقاد فراخوانده اند.

حسن بن شعبه حراني نقل كرده است:

قال عليه السلام لبعض مواليه: عاتب فلاناوقل له ان الله اذا ارادبعبدخيرا اذا عوتب قبل.

" امام هادي عليه السلام به يكي از دوستان خويش فرمودند: فلاني ر اعتاب و توبيخ كن ! و به او بگو: هرگاه خداوند براي بنده اي خير بخواهد چون توبيخ شود بپذيرد."
مطابق اين رهنمود الهي امام دهم بايد در بين دوستان صراحت و صداقت در اعتراض بر گفتار و رفتارهاي نادرست يكديگر حاكم باشد و بي محافظه كاري و مصلحت جويي براي رشد و رستگاري يكديگر تلاش نمايند. انتقاد عتاب سرزنش ملامت و توبيخ نيز همانند تشويق و تشكر لازم است. از اين رو امام به يكي از دوستان خويش امر مي كنند دوست ديگر را عتاب و توبيخ نمايد.

قطعا رفتار و گفتار نادرست و باطل و كار حرام او امام معصوم را به دستور و فرمان بر توبيخ وادار نموده است. امام در همين فرمان الهي علاوه بر دستور به توبيخ ديگري به او امر مي نمايند اهميت و ارزش پذيرش توبيخ و انتقادپذيري را هم به وي ابلاغ كند. انتقادپذيري و توبيخ پذيري و نرنجيدن از توبيخ و انتقاد بجا خيرالهي است و هركس خداي حكيم خير او را بخواهد انتقادپذير مي گردد.

بنابر اين انتقاد پذيري نشانه خيرالهي و رشد معنوي و كمال ديني است. مديران و كارگزاران جمهوري اسلامي بايد توبيخ هاي مومنان انتقادهاي فرزندان انقلاب و عتاب دلسوزان را با جان و دل بپذيرند و براي احساس مسئوليت منتقدان ارزش فراوان قائل شوند. رئيسان و مسئولان بايد بدانند احترام آنان نسبت به انتقاد كنندگان خويش نه تنها مقام آنان را پايين نمي آورد بلكه علامت خيرخواهي خداي متعال برآنان است. انتقادپذيري و قبول عتاب و سرزنش مومنان دستور امام هادي عليه السلام به شيعيان و پيروان اهل بيت عليهم السلام است.
درحديث ديگرامام هادي عليه السلام فرموده اند: العتاب مفتاح المقال والعتاب خيرمن الحقد. عتاب و انتقاد كليد گفتگو است و عتاب بهتر از كينه بردل گرفتن است.
مطابق اين حديث شريف گرچه عتاب و سرزنش و ملامت باعث گفتگو و بگومگو و جدال است اما بهتر از نگفتن و به دل بردن و كينه ورزي است. بنابر اين نبايد از عتاب و سرزنش بجا و مناسب روي برگرداند و آن رابه دل برد زيرا به حقد و كينه و عقده هاي متراكم تبديل مي گردد و سرانجام به انفجار مي رسد.

نصيحت پذيري نياز مومنان
هر انسان باايماني نيازمند خيرخواهي نصيحت و انتقاد ديگران است. ارتباطات و تعاملات مومنان بايد براساس نصيحت و خيرخواهي براي يكديگر استوار گردد. اشتباه وگناه در گفتار و رفتار غير معصوم راه پيدا مي كند بنابر اين انتقادگري و انتقادپذيري از احتياجات مومنان براي اصلاح گفتار و رفتار در راه تقرب به خداي متعال است.

امام جواد عليه السلام پدر امام هادي عليه السلام در بيان احتياجات مومن فرموده اند: المومن يحتاج الي ثلاث خصال: توفيق من الله و واعظ من نفسه و قبول ممن ينصحه. مومن نيازمند سه خصلت است: توفيق الهي و واعظ دروني و قبول و پذيرش سخن از كسي كه او را نصيحت مي نمايد. براساس اين حديث شريف هر مومني محتاج نصيحت پذيري است.

انتقادپذيري مومنان سفارش بزرگان دين و مذهب است. هيچ كس نبايد خود را از نصيحت و انتقاد بي نياز بداند. زيرا انتقادپذيري از نيازهاي اساسي هر مومن در راه كمال است. نصيحت پذيري، عيب شناسي و نشاط و پويايي در جهت رفع عيب ها است و آثار سازنده و سودمند زيادي دارد. واژه «نصيحت» كه در آن خلوص صداقت صافي وپاكي نهفته است رسالت انتقادگران را يادآوري مي نمايد و شيوه و ادب انتقاد را نشان مي دهد. انتقاد اگر ويژگي هاي نصيحت را دارا شود قطعا آثار بيشتري خواهد داشت.

***

1 ـ تحف العقول عن آل الرسول عليهم السلام حسن بن شعبه حراني قم انتشارات جامعه مدرسين چاپ اول 1404 ه ق ص 360 بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار عليهم السلام محمدباقر مجلسي بيروت موسسه الوفا و داراحيا التراث العربي چاپ سوم 1403 ه ق 1983 م ج 75 ص.65
2 ـ نزهه الناظروتنبيه الخاطر ابوعبدالله الحسين بن محمدبن الحسن الحلواني ترجمه عبدالهادي مسعودي قم انتشارات دارالحديث چاپ اول 1383 ص 216 بحارالانوار ج 78 ص.369
3 ـ بحارالانوار ج 78 ص.358