درباره ويژگي هاي انسان كامل مطالب فراواني در قرآن مجيد و روايات و ادعيه و زيارت ها و نيز در كتاب هاي كلامي و فلسفي و عرفان مطرح شده است. علت توجه زياد به اين موضوع، نقش و جايگاه خاص انسان كامل به عنوان خليفه خداي سبحان است كه هم در عالم تكوين مسئوليت خطيري دارد و هم در عالم تشريع، و از آنجا كه هر فيض و عنايت الهي به واسطه و در پرتو او به ساير موجودات مي رسد، لازم است كه درباره ابعاد گوناگون وجودي وي مطالعات بيشتري ـ افزون بر آنچه در حال حاضر در دسترس است ـ صورت گيرد. پژوهش درباره انسان كامل فقط تحقيق علمي نيست، بلكه در عرصه عمل هم فوايد بي شماري در بردارد.

يكي از كاربرد هاي آن ارتباط بهتر و صحيح تر با او براي نايل شدن به فيوضات الهي است كه در قالب زيارت و توسل و ياري خواهي از ارواح مقدس و مطهر مطرح است. كاربرد ديگر آن در بحث شفاعت است و اينكه ايا در برزخ هم، شفاعت وجود دارد يا مختص به عالم قيامت است؟ و اينكه چند نوع شفاعت وجود دارد و حد و اندازه آن چيست؟ و مباحثي از اين قبيل.

اشاره شد كه درباره اوصاف انسان كامل در زيارت نامه ها هم سخن به ميان آمده است. زيارت يا مأثور است يا غير مأثور. زيارت غير مأثور از سوي افرادي مثل عالمان دين براي گفتگو با زيارت شونده بيان شده است و زيارت مأثور جملاتي است كه اهل بيت عصمت و طهارت آن را بيان فرموده اند.

زيارت مأثور از آن رو كه از زبان مبارك و مطهر ولي الله مطلق صادر شده، ارزش و اهميت فوق العاده اي دارد؛ زيرا در سايه آن مي توان به قدر منزلت و جايگاه زيارت شونده پي برد. نيز در پرتو آن با علوم و معارفي كه افراد اندكي توانايي ابراز آن را دارند، آشنا مي شويم؛ علوم و معارفي كه مي توان از آن به عنوان حجتي گويا در مباحث دقيق معرفت الله بهره مند شد.
زيارت جامعه

زيارت نامه هايي كه تحت عنوان زيارت جامعه ياد شده اند، مضاميني اند كه به وسيله آنها مي توان همه ائمه هدي(ع) را زيارت كرد. شايد علت ديگر اين وجه نام گذاري، تصوير نسبتاً جامعي است كه در اين زيارت ها از ائمه(ع) ارائه شده است.[1]

زيارت جامعه، زيارتي است كه آن را شيخ طوسي در تهذيب و شيخ صدوق در من لايحضره الفقيه نقل كرده اند. مرحوم مجلسي درباره آن مي گويد: اين زيارت بهترين زيارت جامعه از نظر متن و سند و فصيح ترين و بليغ ترين آنهاست. پدر ايشان نيز در شرح من لايحضره الفقيه مي گويد: اين زيارت، بهترين زيارت و كامل ترين آنهاست و من همواره در پرتو آن به زيارت ائمه(ع) در اعتاب مقدسه نايل مي شدم.[2]
شرح هاي زيارت جامعه

به علت محتوا و مضمون بي نظير و معارف عرشي زيارت جامعه، شرح هاي ارزشمند و درخور توجهي بر آن نوشته شده است كه در ذيل به نمونه هايي از آن اشاره مي شود:

1. شرح الزيارة الجامعة الكبيرة، اثر مولا محمد تقي مجلسي (م1070) كه در ضمن لوامع صاحبقراني طرح شده است؛

2. شرح الزيارة الجامعه الكبيرة، اثر بهاءالدين سيد محمد نائيني مختاري معاصر شيخ حر عاملي؛

3. الاعلام اللامعة في شرح الجامعه، اثر سيد محمد طباطبائي، جد سيد مهدي بحرالعلوم؛

4. الانوار اللامعة في شرح الجامعه، اثر سيد عبدالله شبّر؛

5. شرح الزيارة الجامعة الكبيرة، اثر شيخ احمد احسائي؛

6. الانوار الساطعة في شرح زيارةالجامعة، اثر شيخ جواد كربلايي؛

7. شرح زيارت جامعة كبيره، اثر ميرزا علي نقي طباطبائي؛

8 شرح زيارت جامعة كبيره، اثر ميرزا محمد علي چهاردهي؛

9. شرح زيارت جامعة كبيره، اثر محمد هادي شيخ الاسلامي.[3]

10. يكي از شرح هاي زيباي اين زيارت نامه، شرح فيلسوف و عارف معاصر ايت الله شيخ عبدالله جوادي آملي تحت عنوان «ادب فناي مقربان» است. با آنكه اين شرح هنوز كامل نشده، ولي برخي از مجلّدات آن سه بار و برخي چهار بار تجديد چاپ شده است.[4]

به سبب ويژگي هاي شايان توجه و درخشاني كه در اين شرح وجود دارد، چكيده بسيار فشرده اي از بخش هايي از آن را ارائه مي كنيم.
منشور امامت

زيارت جامعه، بسان سيل از كوهسار وجود هادي امت، حضرت ابوالحسن ثالث، علي بن محمدنقي(ع) سرازير شده است و در آن در پوشش بيان فضائل انسان كامل، معارف عميق توحيدي و ولايي، مطرح شده است.

امام هادي(ع) در اين زيارت، ائمه اطهار را با جلوه هاي گوناگون مطرح ساخته تا زائر ، آنان را از زواياي مختلف تماشا كند و آنان را الگوي خود قرار دهد.

در اين زيارت، مهمان با انواع غذاهاي امام شناسي، بزرگ داشته مي شود. در واقع اين بيانات عرشي امام علي النقي يك دوره امام شناسي است.

متن اين عبارت ها به گونه اي است كه صدور آن از غير معصوم محال است؛ وانگهي مضامين آن با قرآن هماهنگ است و اين، نكته اي است كه پژوهشگر را از بحث سندي آن بي نياز مي سازد.

شخصي به نام موسي بن عبدالله نخعي به حضرت علي النقي(ع) عرض كرد: يابن رسول الله ! مرا به زيارتي با بلاغت كامل آموزش ده كه هر گاه در صدد بودم يكي از شما را زيارت كنم، از آن طريق باشد. آن گاه حجت علي الاطلاق خداوند متعال، امام هادي(ع) اين زيارت را بيان فرمودند.