از جمله تلاش هاي علمي فرهنگي امام علي النقي عليه السلام در گستره اعتقادات، نوشتن رساله كلامي است كه آن را به انگيزه پاسخ گويي به مشكلات اعتقادي اهالي اهواز نگاشته است. امام در اين رساله، با ايراد بحث هاي مستدل درباره قرآن و عترت و معرفي ثقلين و لزوم تمسك به آن، مبحث جبر و تفويض را كه از پيچيده ترين مسائل كلامي است، با بياني بسيار روشن و شيوا مطرح و نقد كرده و نظر اماميه را با عنوان «الأمرُ بينَ الأمرينِ» به اثبات رسانيده است. در بخشي از اين رساله آمده است:

«در اين باره به گفتار امام صادق عليه السلام آغاز مي كنم كه فرمود: نه جبر است و نه تفويض؛ بلكه مقامي است ميان آن دو كه عبارت است از: تندرستي، آزادي، مهلت كافي و توشه، مانند مركب سواري و وسيله تحريك فاعلي بر كار خود.

پس اين پنج چيز است كه امام صادق عليه السلام به عنوان اسباب جمع كننده فضل گرد آمده است. پس اگر بنده اي يكي از آنها را نداشته باشد، به لحاظ آن كاستي و كمبود، تكليف از او ساقط است … همچنين روايت شده كه فرمود: مردم در عقيده به سه دسته تقسيم مي شوند: دسته اي مي پندارند كه كار به آنها وانهاده شده است كه آنان خدا را در سلطه و قدرتش سست دانسته و خود را به هلاك انداخته اند. دسته اي ديگر مي پندارند كه خداي عزوجل بندگان را به نافرماني مجبور ساخته و آنان را به آنچه توان انجامش را ندارند، مكلف فرموده است. اينها نيز خداوند را ستمگر مي انگارند كه سبب هلاك خود را با اين انديشه فراهم آورده اند. دسته اي ديگر معتقدند كه خداوند بندگان را به اندازه توانشان مكلف فرموده و تكليفي بيش از توان بر دوش آنها ننهاده است. آنها چون كار نيك انجام دهند، خدا را بستايند و چون بد كنند، از او آمرزش بخواهند كه اينان به حق رسيدگانند. پس امام صادق عليه السلام خبر داده كه هر كس پيرو جبر و تفويض است و به آنها اعتقاد دارد، بر خلاف حق است و من آن جبري را كه هر كس بدان معتقد باشد دچار خطاست، شرح دادم و بيان كردم كه كسي كه پيرو واگذاري است، دستخوش باطل است. پس نظر ما ميان اين دو نظريه است … »

سپس حضرت به بررسي بيشتر مسئله جبر و تفويض در قالب پنج مثال ديگر مي پردازد كه در تفسير تندرستي، گشوده بودن راه، سنت مهلت، توشه و انگيزه

بيان مي دارند و با بهره گيري از آيات قرآن و استدلال هاي عقلاني و با نهايت دقت و حوصله، آن را از زواياي مختلف بررسي مي كنند؛ به گونه اي كه مطالب با بياني بسيار ساده، مستند و عقلاني مطرح مي شوند و در عين كامل و مبسوط بودن، جمله اي را تكراري، بدون غرض و خالي از بار محتوايي لازم نمي يابيم. (1)