مسجد جامع سامرا كه به «جامع المتوكل» مشهور شده، از ساختمان هاي يكي از پليدترين خلفاي عباسي – يعني متوكل عباسي – است كه يكي از عظيم ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره به شمار مي رفته. امروز فقط مأذنه و ديوارهاي آن باقي است كه همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان مي باشد كه ابعاد ديوارهاي مسجد 160 در 240 است. آنچه بر اهميت معماري اين مسجد مي افزايد، گلدسته ي آن است كه به «ملويه» شهرت دارد و در شمال برج و باروي مسجد و در فاصله ي 25 متري آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته ي مخروطي شكل است كه بر قاعده اي مربع به طول 32 متر قرار دارد. اين مأذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته ها كه راه رسيدن به بام آن از پله هايي است كه درون مأذنه تعبيه شده، از بيرون آن مي باشد. از اين رو پله هاي گرداگرد سطح بيروني گلدسته را دور زده و به بام آن كه در ارتفاع 52 متري از زمين است، مي رسد. بنا بر روايت مورخان، متوكل مبلغ پنج ميليون درهم براي ساختمان اين مسجد هزينه كرده است. مأذنه و گلدسته ي بزرگي كه از جامع كبير سامرا به جاي مانده است و امروزه چشم هر بيننده اي را خيره مي سازد، مناره ي ملويه نام دارد. در توصيف اين برج آمده است: «متوكل مسجد جامع كبير را بنا نمود و مناره ي عجيبي در شمال آن برافراشت كه طول آن يكصد و هفتاد ذراع بود و بر بالاي آن از خارج مسجد صعود مي كردند و آن از عجايب آثار باستاني جهان است كه مانند آن پيش از آن ساخته نشده بود، به طوري نقل كرده اند شخص خليفه سوار بر اسب تا بالاي مناره مي تاخته است مأذنه اي است مخروطي شكل كه روي پايه و اساسي مربع بنا شده و از سطح مايل عريضي بقعه و رأس آن بالا مي روند و از خارج مثل حلزون دور مي زند، طول ضلع آن پايه سي و دو متر، و قطر آخرين قسمت فوقاني آن به شش متر مي رسد و ارتفاع مأذنه از سطح زمين، بالغ بر 52 متر است و در آغاز از پله حلزوني شكل شروع شده به قله ي مناره بالا مي رود و آن پله از وسط ضلع جنوبي مقابل ديوار جامع بوده و در اطراف محور مأذنه، پنج بار چرخيده تا بر قله ي مناره كه در وسط قسمت جنوبي باز مي شود مربوط و متصل مي گردد و رأس استوانه اي شكل آن به ارتفاع 6 متر مي رسد، مناره مسجد معروف مصر، يعني جامع كبير ابن طولون را به تقليد از اين مناره سامرا ساخته اند». اين مسجد بس بزرگ كه به «جامع كبير سامرا» معروف است توسط متوكل عباسي ساخته شده بود، در توصيف اين مسجد قلم فرسايي ها كرده و سخناني نوشته اند كه حيرت انگيز است، مي نويسند: اين مسجد، بزرگ ترين مسجدي است كه تا حال در جهان ساخته شده است و آن عبارت بود از محيط مستطيل شكلي كه باروها و قلعه هايي كه از آجر پخته شده ساخته و افراشته شده بود آن را حصار خويش گرفته بودند، چنان كه طول و عرض آن از اندرون مسجد به 240 در 156 متر مي رسد و از بيرون مساحت آن بالغ بر 38000 متر مربع بود و داراي 16 درب بزرگ و كوچك بود»يكي از نويسندگان معاصر درباره ي اين مسجد نوشته است: «طول آن 240 متر و عرض 160 متر مي باشد و ضخامت ديوارهاي آن كمتر از دو متر نيست، ارتفاع ديوارها، آنچه اكنون باقي است ده متر مي باشد، در اطراف داراي برج هاي نيم استوانه اي مي باشد كه شمار آن به چهل برج مي رسد و در هر گوشه مسجد يكي از آنها قرار گرفته و در اضلاع شمالي و جنوبي هر يك 8 برج و اضلاع شرقي و غربي هر كدام داراي 10 برج مي باشند»متوكل عباسي كه 17 بار دستور تخريب آستان قدس حسيني را در كربلا صادر كرده و صدها زائر حرم حسيني را كشته بود، براي ساخت اين مسجد بالغ بر سيصد و هشت هزار و دويست و دوازده دينار (واحد طلاي آن روز) خرج كرد و در حقيقت كاخي را با نام مسجد ساخت و پرداخت تا طريق تزوير و ريا را به تكامل آن رساند، مسجدي كه مي گويند در وسط حوض بزرگش فواره اي بود كه هيچ وقت آبش فرو نمي نشست و متصل در حال فوران بود