بازگشت

فشارهاي اقتصادي بر شيعيان


متوكل به منظور تضعيف جبهه تشيع و نابود ساختن نيروهاي مبارز شيعه، آنان را شديداً در فشار اقتصادي قرار
داده بود، به طوري كه تا اين حد فشار اقتصادي بر شيعيان تا آن تاريخ بي سابقه بود .
البته ميدانيم كه شيعه پس از رحلت پيامبر، همواره از نظر اقتصادي در فشار و مضيقه قرار داشت. در اين
زمينه، علاوه بر گرفتن «فدك» از فاطمه زهرا - سلام الله عليها كه انگيزه سياسي داشت و هدف از آن تضعيف
بنيه اقتصادي جناح امير مؤمنان - عليه السلام - و بني هاشم بود، نمونههاي فراواني در تاريخ اسلام به چشم ميخورد كه يكي از آنهاروش معاويه با شيعيان، بويژه بني هاشم، بود. يكي از تاكتيكهايي كه معاويه به منظور اخذ
بيعت از حسين بن علي - عليه السلام - براي وليعهدي يزيد به آن متوسل شد، خودداري وي از پرداخت هرگونه
عطيه به بني هاشم از بيت المال در جريان سفر به مدينه بود تا بدين وسيله امام را زير فشار گذاشته وادار به بيعت
كند (1)
نمونه ديگر، فشار اقتصادي «ابو جعفر منصور دوانيقي» (دومين خليفه عباسي (بود. منصور برنامه سياه تحميل
گرسنگي و فلج سازي اقتصادي را در سطح وسيع و گستردهاي به اجرا ميگذاشت و هدف او اين بود كه مردم،
نيازمند و گرسنه و متكي به او باشند و در نتيجه هميشه در فكر سير كردن شكم خود بوده مجال انديشه در مسائل
بزرگ اجتماعي را نداشته باشند. او روزي در حضور جمعي از خواص درباريان خويش با لحن زنندهاي انگيزه
خود را از گرسنه نگهداشتن مردم چنين بيان كرد: عربهاي باديه نشين در ضرب المثل خود، خوب گفتهاند كه:
«سگ خود را گرسنه نگهدار تا به طمع نان دنبال تو بيايد»(2)! اين سخن ضمناً ميرساند كه امت اسلام در چشم
بني عباس، تا چه حد بي ارزش بودهاند؟ .!
در اين فشار اقتصادي سهم شيعيان و علويان بيش از همه بود زيرا آنان هميشه پيشگام و پيشاهنگ مبارزه با خلفاي
ستمگر بودند .
دوران خلافت هارون نيز از اين برنامه كلي مستثنا نبود، زيرا او با قبضه بيت المال مسلمانان و صرف آن در راه
هوسرانيها و بوالهوسيها و تجمل پرستيهاي خود و اطرافيانش، شيعيان را از حقوق مشروع خود محروم كرده بود
و از اين راه نيروهاي آنان را تضعيف ميكرد. بنابراين شيعيان با اين گونه فشارها آشنا بودند، اما چنانكه اشاره شد
فشار اقتصادي زمان متوكل ابعاد گستردهتر و وحشتناكتري داشت كه ذيلاً برخي از آنها را ياد آوري ميكنيم :
1- او از نظر اقتصادي به قدري بر شيعيان سخت گرفت كه ميگويند: در آن زمان گروهي از بانوان علوي در
مدينه حتي يك دست لباس درست نداشتند كه در آن نماز بگزارند و فقط يك پيراهن مندرس بر ايشان مانده بود كه
به هنگام نماز به نوبت از آن استفاده ميكردند و نيز با چرخ ريسي روزگار ميگذراندند، و پيوسته در چنين سختي
و تنگدستي بودند تا متوكل به هلاكت رسيد (3)
2- متوكل «عمر بن فرج رُخّجي» را فرمانرواي مكه و مدينه ساخت، و او مردمان را از نيكي و احسان به آل ابي
طالب بار ميداشت و سخت دنبال اين كار بود؛ چنانكه مردم از بيم جان، دست از رعايت و حمايت علويان
برداشتند و زندگي بر خاندان امير مؤمنان - عليه السلام - سخت شد» (4)
3- متوكل دارايي علويان را كه ملك «فدك» بود مصادره كرد (5). نقل شده است كه درآمد فدك در آن زمان بالغ
بر 24000 دينار بوده است. متوكل فدك را به «عبدالله بن عمر بازيار» كه از هواداران او بود، عطار كرد (6)
4- او به حاكم خود در مصر دستور داد با علويان بر اساس قواعد زير برخورد كند :
الف - به هيچ يك از علويان هيچ گونه ملكي داده نشود، نيز اجازه اسب سواري و حركت از «فسطاط» به شهرهاي
ديگر داده نشود .
ب - به هيچ يك از علويان جواز داشتن بيش از يك برده داده نشود .
ج - چنانچه دعوائي مابين يك علوي و غير علوي صورت گرفت، قاضي نخست به سخن غير علوي گوش فرا دهد
و پس از آن بدون گفتگو با علوي آن را بپذيرد! (7)
كاخها و بزمهاي پر تجمل در كنار اين فشارها و محدوديتهاي جانكاه نسبت به شيعيان، متوكل در تاراج بيت المال و بناي كاخهاي با شكوه
وراه اندازي تشريفات پرخرج بيداد ميكرد/
او كاخهاي متعددي بنا كرد و اموال هنگفتي هزينه آنها نمود. از جمله، كاخهايي بنامهاي: شاه، عروس، شبداز،
بديع، غريب و برج بنا كرد و يك ميليون و هفتصد هزار دينار فقط هزينه ساختن كاخ اخير كرد!(8). نيز قصر
ديگري ساخت كه به قصر «بُركُوأ» شهرت يافت. ساختمان اين قصر كه از بهترين و بزرگترين قصرهاي وي
بود، بيست ميليون درهم هزينه برداشت!(9) قصرهاي ديگري نيز بنامهاي:جعفري، مليح، غرو، مختار، حير
براي خوشگذراني بنا كرده بود كه هر كدام هزاران ميليون درهم خرج برداشته و مورخان بتفصيل از آنها ياد
كردهاند(10)
متوكل تصميم گرفت پسرش «عبدالله معتزّ » را ختنه كند و براي اين منظور تشريفات بسيار پرخرج و سرسام
آوري به راه انداخت كه مورخان بتفصيل نوشتهاند و ما به گوشه هايي از آن اشاره ميكنيم:
فرشي را كه طول آن يكصد ذراع و عرض آن نيز پنجاه ذراع بود، براي تالار قصر كه داراي همين ابعاد بود،
تهيه كردند و براي پذيرايي از مدعوين چهار هزار صندلي از طلا و مرصع به جواهر در تالار قصر چيدند!
به فرمان متوكل بيست ميليون درهم كه براي نثار آماده شده بود، بر سر زنان و خدام و حاشيه نشينان نثار كردند!
و يك ميليون درهم كه روي آنها عنوان جشن و مراسم ختنه كنان حك شده بود، بر سر آرايشگر و ختنه كننده و
غلامان و پيشكاران مخصوص نثار گرديد!
آن روز از ختنه كننده معتزّ پرسيدند كه تا موقع صرف غذا، چه مبلغي عائد تو شده؟ گفت: هشتاد و چند هزار دينار
غير از اشياي زرين و انگشتري و جواهر !وقتي كه صورت مخارج جشن «ختنه كنان» به متوكل تسليم شد... بالغ
بر هشتاد و شش ميليون درهم شده بود!!(11)
اينها گوشه هايي از خوشگذرانيها و ولخرجيهاي متوكل از محل بيت المال بود، و گرنه شرح بزمها و عياشيهاي او
در اين بحث فشرده نميگنجد. تنها اينجا اضافه ميكنيم كه «سيوطي» مينويسد: او چهار هزار كنيز در كاخ خود
داشت كه از همه آنها كام جسته بود!(12) «مسعودي»، مورخ نامدار، ميگويد: در هيچ زمان و هيچ عصري مانند
دوران حكومت متوكل، پول خرج نميشد!(13)

***

1- ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، ج 3، ص 511 - ابن قُتيبه، الامامة و السياسة، الطبعة
الثالثة، قاهره، مكتبة مصطفي البابي الحلبي، 1382 ه'. ق، ج 1، ص .191
2- شريف القرشي، باقر، حياة الامام موسي بن جعفر - عليه السلام - نجف، مطبعة الأداب، الطبعة الثانية، 1389
ه'. ق، ج 1، ص 369 (به نقل از كتاب :عصر المأمون )
3- حاج شيخ عباس قمي، تتمة المنتهي، تهران، كتابفروشي مركزي، 1333 ه'. ش، 238و 239 - ابوالفرج
الاصفهاني، مقاتل الطالبين، الطبعة الثانية، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1385 ه'. ق، ص .396
4- حاج شيخ عباس قمي، تتمة المنتهي، تهران، كتابفروشي مركزي، 1333 ه'. ش، 238و 239 - ابوالفرج
الاصفهاني، مقاتل الطالبين، الطبعة الثانية، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1385 ه'. ق، ص .396
5- در فدك يازده درخت خرما وجود داشته پيامبر اسلام آنها را به دست خود كاشته بود. فرزندان حضرت
فاطمه - سلام الله عليها - ميوه آنها را به حجاج اهدأ ميكردند، و از بركت آنها ثروت سرشاري عايد آنها ميشد.
«عبدالله بن عمر بازيار» شخصي بنام «بشران بن ابي اميّة ثقفي» را به مدينه فرستاد و او اين درختها را قطع كرد
و چون به بصره برگشت، فلج شد! (موسوي قزويني حائري، سيد محمد حسن، فدك، الطبعة الثانية، قاهره،
مطبوعات النجاح، 1397 ه'. ق ص .(195
6- دكتر حسين، جاسم، تاريخ سياسي غيبت امام دوازدهم، ترجمعه دكتر سيد محمد تقي آيت اللهي، چاپ اول
تهران، مؤسسه امير كبير 1367 ه'. ش، ص .84
7- دكتر حسين، همان كتاب، ص 84 (به نقل از كتاب ولاة مصر، تأليف كندي .)
8- ابن واضح، تاريخ يعقوبي، نجف، المكتبة الحيدرية، 1384 ه'.ق، ج3، ص223/
9- فقيهي، علي اصغر، آل بويه، انتشارات صبا، 1365 ه'.ش، ص 415/
10- القرشي، باقر حياة الامام الهادي، الطبعة الأولي، بيروت، دارالأضوا، ص315 - 309/
11- همان كتاب، ص 417 - دكتر منجد، صلاح الدين، بين الخلفأ و الخلعأ، الطبعة الثالثة، بيروت، دارالكتاب
الحديث، 1980 م، ص35. - 33 مراسم پرتجمل ختنه كنان معتزّ را «قلقشندي» نيز با اندكي تفاوت در كتاب «مآثر
الأنافة في معالم الخلافة»، (مطبعة حكومة الكويت، چاپ دوم) ج3، ص367 آورده است/
12- سيوطي، تاريخ الخلفأ، الطبعة الثالثة، بغداد، مكبتة المثني، 1383 ه'.ق، ص350/
13- مروج الذهب، بيروت، دارالأندلس، ج4، ص40/