گرچه - به تفصيلي كه گفتيم - عصر زندگي امام هادي عصر اختناق و استبداد بود امام، براي فعاليت فرهنگي در سطح گسترده آزادي عمل نداشت و از اين نظر فضاي جامعه با عصر امام باقر - عليه السلام - بويژه عصر امام صادق - عليه السلام - تفاوت فراوان داشت ؛ اما آن حضرت در همان شرائط نامساعد، علاوه بر فعاليتهاي فرهنگي از طريق مناظرات، مكاتبات، پاسخگويي به سؤالها و شبهات، و تبيين بينش درست در برابر مكاتب كلامي منحرف، راويان و محدثان و بزرگاني از شيعه را تربيت كرد و علوم و معارف اسلامي را به آنان آموزش داد و آنان اين ميراث بزرگ فرهنگي را به نسلهاي بعدي منتقل كردند . شيخ طوسي، دانشمند نامدار اسلام، تعداد شاگردان آن حضرت در زمينههاي مختلف علوم اسلامي را 185 نفر ميداند (1) در ميان اين گروه، چهرههاي درخشان علمي و معنوي و شخصيتهاي برجستهاي مانند: فضل بن شاذان، حسين بن سعيد اهوازي، ايوب بن نوح، ابوعلي (حسن بن راشد) حسن بن علي ناصر كبير، عبدالعظيم حسني (مدفون در شهر ري) و عثمان بن سعيد اهوازي به چشم ميخورند كه برخي از آنان داراي آثار و تأليفات ارزشمند در زمينههاي مختلف علوم اسلامي هستند و آثار و خدمات علمي و فرهنگي آنان در كتابهاي رجال بيان شده است .
***
1- رجال طوسي، الطبعة الأولي، نجف، المطبعة الحيدرية، 1381 ه'. ق، ص 429 409. - البته چند تن مانند فارس بن حاتم و علي بن حسكه را كه دچار لغزش و انحراف شدند و حضرت آنان را طرد كرد، بايد از اين تعداد استثنا كرد. براي آگاهي بيشتر پيرامون شاگردان امام هادي - عليه السلام - رجوع شود به : حياة الامام الهادي، شريف القرشي، باقر، الطبعة الأولي، بيروت، دارالأضوا، 1408 ه'. ق، ص 230. - 170