فضل و دانش پيشواي نهم شيعيان؛ امام هادي(ع) در اوج قلل بلند علوم عالم بشريت نقش بسته و رشته هاي مشعشع آن بر اختران آسمان سر مي سايد، نيكي ها و اخلاق پسنديده او را نمي توان به شمار آورد، اما مي توان به افتخارآميزترين آنها كه موجب حيرت است، اكتفا كرد. فضيلتي نيست كه براي آن بزرگوار نتوان به شمار آورد، زيرا براستي او جميع صفات نيك و مفاخر معنوي يكجا در خود داشت.
ايشان در زمينه صفات خداوند و تنزيه و تقديس پروردگار مطالبي در سطح عالي دارد كه در كتب عالي شيعه آمده است. ايشان همچون امام سيد الساجدين زين العابدين(ع) مي كوشد با بهره گيري از دعا و نيايش، مفاهيم امامت در انديشه و باور اسلامي شيعي را انتقال دهد و به نسل هاي آينده برساند. از منظر امام هادي(ع) زيارت كه پيوند روحي و ديدار شوق آميز است، آن گاه تحقق مي يابد كه حالي باشد و مقامي، و رازي و نيازي و اين پيدا نمي شود مگر پس از شناخت امام و دانستن اهميت زيارتش و معرفت داشتن نسبت به مقامات روحاني و كمالات معنوي آن برگزيدگان خدا، كساني كه قربشان به خدا، طاعتشان اطاعت خدا، حبشان محبت خداست و با حضور خود رنگي الهي به هستي مي بخشند.
در ميان زيارتهاي جامعه، بي ترديد زيارت جامعه كبيره از شهرتي بيشتر برخوردار است. به گونه اي كه اغلب عنوان «زيارت جامعه» به همين زيارت اطلاق مي شود. شيخ صدوق(ره)، اين زيارت را در كتاب «من لا يحضره الفقيه» از زبان امام هادي(ع) نقل كرده است. ايشان همين زيارت را در كتاب عيون اخبار الرضا(ع) نيز آورده است. مرحوم علامه مجلسي(ره) نيز زيارت جامعه كبيره را به نقل از عيون اخبار الرضا(ع)، نوشته شيخ صدوق(ره)، در بحارالانوار، آورده است.
وي درباره سند اين زيارت و ارزشهاي منحصر به فرد آن مي گويد: زيارت جامعه كبيره، از نظر سند، صحيح ترين زيارت و از نظر شمول و گستردگي و انطباق آن بر همه معصومين(ع)، جامع ترين زيارت و از نظر لفظ، فصيح ترين زيارت و از نظر، معني و مفهوم، بليغ ترين زيارت و از نظر شأن و منزلت، بالاترين و والاترين زيارت است. اين زيارتنامه نيز شامل بليغ ترين توصيف و كامل ترين نعت و بيان فضيلت ائمه هدي(ع) و حاوي بهترين معاني توحيدي و يكتاپرستي است. تا آنجا كه به صورتي روشن و بياني رسا ارتباط توحيد و امامت را نشان مي دهد و فضايل ائمه را عطيه الهي و تفضل پروردگار معرفي مي كند. متن اين دعا اگرچه به شيوه خطابي و گفتاري است، اما در حقيقت بيانگر مقام والاي امامت است كه از طرف امام معصوم بيان شده است. مرحوم شيخ طوسي نيز در كتاب، «تهذيب الاحكام» خود كه يكي از كتب چهارگانه روايي شيعه است و شيخ صدوق در فقه و عيون اخبار الرضا(ع) به سند خود از شخصي به نام نخعي نقل كرده اند كه گفت: به علي بن محمد بن علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابيطالب(ع) عرض كردم: اي فرزند رسول خدا، مرا گفتاري بياموز كه هر وقت خواستم هر يك از شما را زيارت كنم، همان سخن را در محضرش بگويم.
امام هادي(ع) فرمود: هر زماني كه به آستان(امامي) رسيدي در آنجا شهادتين را در حال غسل و طهارت بر زبان جاري كن، وقتي نگاهت به قبر افتاد، نخست 30 مرتبه الله اكبر بگو و چند قدم راه برو، البته با كمال وقار و آرامش بسيار، گامهاي خود را كوتاه بردار و بار ديگر بايست و 30 مرتبه تكبير را بر زبان جاري كن، سپس نزديك قبر شو و اين بار چهل مرتبه تكبير بگو تا يكصد مرتبه كامل شود، آنگاه او را با جملات زير زيارت كن....
گويا سبب اين تكبيرهاي بسيار آن است كه زائران از تعبيرات و مضامين امثال اين زيارت، به غلو گرفتار نشوند يا از بزرگي حق غافل نمانند و از اصل استوار «توحيد» منحرف نشوند. گو اينكه در اين زيارت نيز تعابيري را مي توان يافت كه بصراحت امكان غلو و زياده روي در خصوص ائمه(ع) را نفي مي كند. از جمله آنكه: شما، خلق را به خدا مي خوانيد و بر طريق او دلالت مي كنيد و به خدا ايمان داريد و تسليم او و مطيع فرمان اوييد و به راه خدا، خلق را هدايت كرده و به كلام او حكم مي كنيد. اهميت اين زيارت زماني آشكار مي شود كه با دوران پيشواي دهم بيشتر آشنا شويم. در آن زمان، عده اي در ستايش عظمت امامان مبالغه مي كردند و گاه امامان را تا حد خدايي بالا مي بردند و گروهي را به خود جذب كرده بودند.
امام هادي(ع) با تكذيب سخن اين گروه و اعلام بيزاري از آنها، زيارتي با بلاغت كامل آموزش مي دهد تا به وسيله آن بتوان هر يك از ائمه را زيارت كرد. زيارت جامعه، امامت را رمز و راز فلسفه سياسي اسلام مي داند و به همه مؤمنان يادآور مي گردد كه حكومت عدل الهي از آنِ پيشوايان معصوم است. به تصريح اكثر بزرگان اين متن چند صفحه اي، از بهترين منابع و متون براي امام شناسي و آشناشدن پيرامون مكتب امامت با مقام امام و روابط فيمابين امام و امت و امت و امام از يك سو و روابط خدا و امام از سوي ديگر است.
متني كه بيش از دهها تن از بزرگان و محققان دست به شرح و تفسير آن زده اند، زيارتي كه مي توان با آن از دور و نزديك هر يك از معصومين را زيارت كرد و هر بار قرائت آن بي شك بر فهم و درك زائر از امام و امامت مي افزايد.
امام هادي(ع) در اين زيارت ائمه اطهار(ع) را با جلوه هاي گوناگون معرفي كرده تا زائر از دريچه هاي مختلف، آنها را الگو و اسوه خويش قرار دهد و بر تعالي خود همت گمارد. ايشان مجموعه اي كامل از امام شناسي، تبيين امامت و نقش ائمه اطهار(ع) در تشريع و تكوين هستي را در زيارت جامعه كبيره گنجانده است. اين زيارت وظيفه ما را در برابر امام(ع) و رابطه امام با خدا و هستي را نيز تبيين كرده است. امام هادي(ع) با اين مطالب، مردم را به سطح قابل توجيه نسبت به حكومت وقت و دارايي هاي معنوي و ارزشمند فراموش شده شان رساندند و اكنون در جهان معاصر و در دنياي خوبي ها و بدي هاي ممزوج شده و در سرزمينهاي اسلامي و غيراسلامي، به خوبي مي تواند براي هر فرد حقيقت جو، هادي راه سعادت باشد.
از اين روست كه مي توان زيارت جامعه را مرامنامه امام شناسي شيعي بر اساس آموزه هاي قرآني و باطن و حقايق و اشارت وحياني دانست. اين زيارت با فقرات بلندش اوج وجود ائمه اطهار(ع) و بلنداي هستي آنان را در نظر دارد و زمينه معرفت و عرفان كامل تر انسان را فراهم مي سازد و هرچند در لباس شرح فضايل و كمالات انسانهاي كامل و خلفاي برجسته الهي بيان شده است، ليكن معارف عميق توحيدي- ولايي آن بسان سيلي بنيان كن اساس شرك و دوگانه پرستي و بنياد بيگانه گرايي را بر مي كند و با پيشروي به سوي دشت حاصلخيز امت اسلام، تشنه كامان حقيقت و معرفت ناب نبوي را سيراب مي كند. معارف فراوان، عميق و گسترده اي در اين زيارت نهفته است كه به تشريع و تبيين نياز دارد تا هم مقام حقيقي آن ذات مقدس مبرهن و روشن گردد و هم ميزان تأثير و كارآمدي آنان در همه عوالم وجود و شؤون هستي دانسته شود؛ زيرا فهم برتر و كامل تر از بهترين راههاي ارتباط، انس و معاشرت است.
زيارت جامعه كبيره كه در فصاحت و بلاغت احسن و اكمل زيارات است، به فضايل و كمالات انسانهاي كامل و خلفاي برجسته الهي اشاره مي كند، معارف عميق توحيدي آن، اساس شرك را بر مي كند و وجود انسان را از حقيقت و نور ولايت و معرفت سيراب مي سازد.
متن اين زيارت به گونه اي است كه هر منصفي صدور اين معارف بلند را از غيرمعصوم، محال عادي مي داند. افزون بر آنكه خطوط كلي آن را با خطوط كلي معارف قرآن كريم- كه مرجع نهايي در بررسي روايات است- هماهنگ مي بيند و اين، چيزي است كه ما را از بحث سندي آن بي نياز مي كند.
ابتداي زيارت با بهترين تحيت و بزرگداشت سلام آغاز مي شود و در ادامه بالاترين معارف اعتقادي انبيا و ائمه(ع) كه هر كدام در عين سادگي به تشريح و تبيين نياز دارد بر مي شمارد.
در اين زيارت نام جلاله «الله» بارها تكرار مي شود و به ذهن مي نشيند و ديده دل را به روي غيرخدا مي بندد. به طور خلاصه مي توان گفت: توصيف كامل و معرفي جامع خاندان رسالت، بيان معارف الهي و مفاهيم توحيدي، شهادت به فضايل ائمه، دعا و درخواست از خدا، پذيرش ولايت و تولا به ائمه نور و معرفت و تبرا از ائمه نار جوهره زيارت جامعه را تشكيل مي دهد. به ديگر سخن، امام(ع) در اين زيارت «شمه اي از مقامات ولايت» را اظهار فرموده است.
امام هادي(ع) در اين زيارت به بيش از 200 فضيلت و منقبت از اهل بيت(ع) اشاره مي كند كه با در نظر گرفتن اين فضيلتها در كنار ساير معارف، اهميت اين عرفان نامه بر همگان آشكار مي گردد؛ نخستين ويژگي اين زيارت آن است كه امام علي النقي(ع) ما را با آداب سخن گفتن با امام آشنا مي كند كه نخست با سلام و درود بر آن امام شروع مي شود و پس از برشمردن برخي مناقب و اوصاف او، با جمله و رحمةا... و بركاته به پايان مي رسد.
در اين ارادتنامه، امام(ع) به ارتباط امامان(ع) با خداوند اشاره كرده و به جايگاه خدا در نظر امامان معصوم پرداخته است. علاوه بر اين امام به عملكرد معصومين در برابر دين خدا و اجراي تعهد و ميثاقي كه داشته اند اشاره مي كند.
بيان ديگر امام هادي(ع) اين است كه حق، همراه امامان است و هرگز از آنان جدا شدني نيست و هر كه از آنان دور شود، گمراه خواهد شد. ايشان با اشاره به جايگاه رفيع امامان در اسلام و مسلمانان، تصريح مي كند كه آنان شاهراه و راه راست و گواهان در دين و آن امانتي هستند كه حفظش بر مردم واجب است.
در اين زيارت، امام(ع) با بياني شيوا تعليم مي دهد كه بايد در محضر ائمه به فضل و رتبه و مقام رفيع و حق عظيمشان اعتراف كرد. در فرازي از اين زيارت، چهار ويژگي برتر براي صاحبان ولايت مي توان يافت آنجا كه مي فرمايد: (خداوند) درود و صلوات ما را بر شما و ولايت شما را بر ما مايه پاكي خلقت ما، طهارت جان و دل ما، تزكيه و تهذيب ما و كفاره گناهان ما قرار داد.
امام(ع) در اين زيارت به نكته بسيار مهمي اشاره مي كند و آن اينكه تمام اعمال به پيروي از امامان مقبول مي افتد و دهها نكته ديگر كه هر خواننده را به حيرت وا مي دارد. در اين زيارت خطاب به ائمه معصومين، گفته مي شود خداوند، هستي را به وسيله شما آغاز كرد و به وسيله شما نيز به انجام مي رساند. او توسط شما باران را نازل مي كند و توسط شما تا زماني كه خود اراده كند، آسمان را از اينكه بر زمين فرو افتد، نگاه مي دارد و هم توسط شما غم و اندوه را برمي دارد و سختي ها را برطرف مي سازد.